دکتر محمدعلی فرزانه: ديل، دونيا ديللري، آذربايجان ديلي

بوگون، ايراندا توپلوم يا داغينيق حالدا ياشايان و آنا ديليميزده قونوشان تورك سويلو كوتله‌لر و هابئله اؤلكه‌دن قيراخدا (ياخيندا يا اوزاقدا) عؤمور سورن آذربايجانليلار آراسيندا گوندن ـ گونه يارانان ميللي ـ فرهنگي اويانيشدا آنا ديليميز ان يوكسك يئر توتماقدادير. ميللي ـ مدني وارليغيميزين جانلي گؤزگوسو اولان ديليميزي اؤيرنمك و اؤيرتمك بير جدّي و گئجيشديريلمز ميللي ـ فرهنگي وظيفه‌يه چئويرميشدير. ائله بونا گؤره ده، بوگون هر زامان فورصت تاپينجا، ديليميزه قاييتماغي، اونو هر طرفلي اؤيرنمه‌يي، دوزگون دانيشماغي، يازماغي و اوخوماغي، بير ميللي ـ مدني تكليف سانماق و يورولمادان بو ايشي دوام ائتديرمه‌لييك.
دونيانين بو گونكو دوروموندا هر بير خلقين ديلي، او خلقين ميللي ـ مدني وارليغي‌نين وثيقه‌سي ساييلير و بئله بير حقيقت اؤزونو آچيق ـ آيدين گؤسترمكده‌ديركي، بير ميللتين و كوتله‌نين ديل مدنيتي يوخدورسا، او ميللتين و كوتله‌نين اؤزوده يوخدور.
بو اساسدا ديليميزي تانيماق و تانيتديرماق هر بير خلقيني و يوردونو سئون، تاريخ و ميللي وارليغينا اينانان و گووه‌نن انسان اوچون ان جدّي و اونودولماز وظيفه ساييلير. بو درسليكده آيدينلاشديريلان ديل مسئله‌لري بو گونه قدر “يوته‌بورودا” تشكيل تاپميش آذربايجان ديلي كورسلاري‌نين يازييا آلينميش متني‌دير. بيز اميد ائديريك بونلارين منيمسه‌مه‌سي آنا ديليميزي علمي صورتده اؤيره‌نيب، اويره‌دنلره فايدالي اولسون.
ديل نه دئمكدير؟
ديل عمومي ـ اجتماعي ياشاييشدا انسانلارين آراسيندا باشليجا آنلاشما واسطه‌سيدير.
سؤز يوخ كي، انسانلار اؤز ايستكلريني بيلديرمكده آيري ـ آيري واسطه‌لردن ده، مثلاً بدن عضولريندن ال، قول، باش، قاش، گؤزله‌ده ايستك و مقصدلريني آيريلارينا چاتديرا بيليرلر. يا مثال اولاراق، مورس الفباسي يا سوروجولوك (ترافيك) علامتلري ايله ايستكلريني آنديرا بيليرلر.
لاكين انسانلارين آراسيندا دوشونجه، دويغو، ايستك و هر جور آيري ـ آيري مقصدلري آنلاتماقدا ديل اساس عامل ساييلير.
بونونلا ياناشي، ديل و دوشونجه و ادراك باخيميندان جمعيتين و خلقين مادي ـ معنوي دونياسي نين تاريخي ـ مدني آيناسي و قورونوب ساخلاماليدير.
انسانلار اؤز آرالاريندا آنلاشماني ايكي يول ايله، بيري دانيشما و ايكينجي‌سي يازيشما يولو ايله ساخلاييرلار. هر ديلده سسلر دانيشماني و حرفلر يازيشماني اؤده‌يير.
چوخ آيدينديركي، هر بير يازي ديلي دانيشيق ديلينين يئترگيسيدير. بونو نظرده آلديقدا هر بير ديل اوچون ان ال‌وئريشلي الفبا، او الفبا اولا بيلركي، دانيشيق ديلينده ايشله‌نن هر سسين معاديلي بير حرفي اولا بيلسين.
دونيادا ديللرين گئنيشليگينه و گليشديگينه باخماياراق هر ديلده ايشله‌ديلن سسلرين سايي 25 ايلا 50 آراسيندادير. انسانين سس اورگانلاري سسلري چيخارتماقدا محدود دور و بونا اساساً ده حرفلرين سايي 50 ـ 25 دن چوخ اولا بيلمير.
بونونلا ياناشي حرفلرين تاريخي وظيفه‌سي هر بير خلقين ميللي ـ مدني وارليغيني و دويغو و دوشونجه دونياسيني قوروماق و نسيللردن ـ نسيللره چاتديرماقدير. اينسانلار دونيايا گؤز آچينجا آنالاريندان بير … دوغما ديل و داها دوغروسو اؤز سويلاري نين ديليني اؤرنمه‌يه باشلاييرلار. بو ديل «آنا ديلي» آدلانير. حياتا گؤز آچان كؤرپه‌لر بو ديلي ايلك اؤنجه آنالاريندان اؤيره‌نيرلر. آنا صاف سودو و دوغما محبتي ايله بيرليكده اوره‌گيندن جوشان سؤزلر ايله اؤز دوغما ديليني كؤرپه‌سينه آشيلايير.*
آذربايجان ديلي بير اؤتري باخيشدا
آذربايجان خلقي نين بوگون و ائله اوزون قرنلردن بري اورتاقلاشا دانيشيق و يازيشما ميللي ديلي اولان «توركو» ، «توركجه» ، «آذري توركجه‌سي» و عموميتده «آذربايجان ديلي» انساني جغرافيا باخيميندان همين آدلاتانينان اؤلكه‌لردن علاوه، ايرانين بير چوخ بؤلگه‌لرينده توپلوم يا داغينيق تورك سويلولارين ـ توركيه و عراق سرحدلريندن توتموش تا خراسان اؤلكه‌سي‌نين داغباسارلاري و خزرين دالغا دؤيرلريندن توتموش تا فارس و كرمان دوزنگاهلارينا كيمي، بو ديلده قونوشور و اؤز دويغو، دوشونجه و ايستكلريني بو ديلده سؤيله‌ييرلر.
اتنيك و سوي ياخيميندان آلتائيك (اورال ـ آلتاي) ديللريندن ساييلان بو ديل، ان قديم عصيرلردن اورتا آسيا دوزلوقلاريندان كؤچوب گلن تورك سويلو ائللرين آنا ديلي كيمي، تاريخ بويونجا جانلي صورتده گليشيب بو گونكو دورومو اؤزونه آلميشدير.
بوگون آذربايجان ديلي تورك ديللري عائله‌سينده غرب ديللري جرگه‌سينده (خزر دنيزي نين غربينده ياييلديغي اوچون) سيرالانير و اؤز قورولوش و ياپيمي باخيميندان توركيه و توركمن ديللرينه داها ياخيندير.
بو گونكو آذربايجان جمهوريسينده ميللي ديل و ائلجه‌ده دؤولت ديلي ساييلير. بو ديل، گونئي آذربايجاندا ايللر بويو ياساقلانديغي حالدا، اينديليكده گليشمه‌ده و اؤزونه لايق يئري قازانماقدادير.
بو گون ايران آذربايجانيندا يارانان ميللي ـ دموكراتيك اويانيش شرايطينده ايران تورك سويلولاري اؤز كيمليكلريني، وارليقلاريني و تاريخي مدنيتلريني منيمسه‌مكده ديللريني هويتلري‌نين ان دگرلي وثيقه‌سي كيمي داها دريندن اؤيرنمك و اؤيرتمكده اولدوقجا شرفلي امك صرف ائتمه‌ده ديرلر.
بو هاميميزا آيدينديركي، گئچميشده ايللر بويو يارانان آشيري شوونيزم و آسيميلاسيون سياستي نتيجه‌سينده اؤلكه‌ده خلقلرين هر جور دموكراتيك و ميللي ـ فرهنگي حقوقلاري انكار و تحقير ائديلديگي سيرادا، اذربايجان ديلي ده بير قايداسيز و ضابطه سيز ديل كيمي تانيتديريلميشدير. حالبوكي بو ديل، قايدا ـ قانون و سؤز بيچيمي باخيميندان بير قانونا اويغون و جانلي بير ديل كيمي، هر جور آسيميلاسيون باسقيسينا سينه گرميش و اؤز گليشمه يولونا دوام ائتديريب و ائتديرمكده‌دير.
بيز بو كورسلاريميزدا ديليميزين بير سيرا قانونا اويقونلوقلاريني و اونون قورولوشوندا اولان ضابطه و اينجه‌ليكلري منيمسه‌ييب، اميد ائديريك ياخين گله‌جكده امكانلار و شرايط يارانديقجا آذربايجان ديلي اؤلكه‌نين مكتبلرينده درس پروگراملارينا داخل ائديله‌جك، اونيورسيته‌لرده و دونيانين باشقا علم اوجاقلاريندا اؤزونه لايق يئر آچاجاق و آكادمي ياراداجاق و خلقيميزين بو بؤيوك تاريخي ـ ميللي ايسته‌يي دوغرولاجاقدر.
ديللرين دوغولوشو
ديللرين دوغولوشو بحثينده ديلچيلر ايكي قروپا آيريلميشلار:
1 ـ مونوژنيستلر: يئر اوزونده بوتون ديللرين بير تك قايناقدان، يعني بير تك ديلدن دوغموش اولدوغونو دوشونورلر.
2 ـ پوليژنيستلر: ديللرين آيري ـ آيري قايناقلاردان دوغوب گليشديكلريني ايره‌لي سورورلر.
هر ديلچي‌نين يئر اوزونده كي بوتون ديللري كاميل بيلمه‌سي دوشونوله‌سي دگيل: نه قدر درين گؤروشلو و گنيش بيلگيلي اولور اولسون، هر ديلچي يئر اوزونده‌كي ديللرين ان آزي ايله اوغراشير. بو جهتدن هئچ بير ديلچي اؤزو اوغراشديغي ديلي ان قديم، ان ياشلي ديل اولدوغونو ايره‌لي سورمك ايسته‌مز. آمما بو كيمي ديلچيلر ديلين دوغولوشو باره‌ده بيزه ايشيق ساچيرلار. بوندان علاوه، ايستر بير تك قايناقدان، ايسترسه ده آيري ـ آيري قايناقلاردان دوغولدوقلاري دوشونولن ديللرين دوغوشو انينده ـ بويوندا كلمه‌نين دوغوشو دئمكدير. چونكي ديلين ان كيچيك آنلاملي واحدي كليمه‌دير. بئله‌ليكله، ديل بيلگيلري، ايلك ديل واحدي نين، يعني ايلك كليمه‌نين دوغوشوندا اورتايا چئشيتلي نظريه‌لر قويموشلار. بو نظريه‌لرين منيمسه‌مه‌سي و آراشديرماسي ديلين دوغوشو مسئله‌سينه يئني دريچه‌لر آچاجاق.
يئر اوزونده ديللر
هر انسان ييغينجاغي‌نين بير ديلي واردير. توركجه‌ده بو ديل او توپلومون آدينا: جه، جا، چه، چا اكلريندن بيري‌نين گتيريلمه‌سيله آدلانديريلير: توركجه، فارسجا، عربجه، آلمانجا، انگليسجه
يئر اوزونده بو گونه قدر 8000 ديل قونوشولماقدادير. بونلاردان آنجاق بوگون 118 ديلين دؤولت ديلي كيمي ايشلنديگيني گؤرورك. تورك ديلي ان قديم حكومت ديلي كيمي بو سايين ايچينده يئر آلماقدادير.
يئر اوزونده ديللر سؤز قورولوشو باخيميندان ديل عائله‌لري آدلانديريرلار. بير چوخ ديلچيلر اؤز اينجه‌لمه و آراشديرمالاريندا ديللر آراسيندا بير سيرا بنزه‌ييشلر و ياخينليقلار گؤرمكده ديرلر.
يئر اوزونده‌كي ديللر سؤز قورولوشلاري باخيميندان اوچ قروپا آيريليرلار: بير هجالي ديللر، اكله‌مه‌لي (التصاقي) ديللر و تركيبي ديللر.
1 ـ بير هجالي ديللرده بوتون كليمه‌لر تك ـ تك هجالارين بير ـ بيرينه ياناشماسيندان يارانيرلار. بونلاردا سؤزلر هئچ جور ياپيشيق آلمازلار. كليمه‌لرين داشيديغي وظيفه‌لري جومله‌ده‌كي يئرلردن آنلاشيلير. بونا گؤره ده جومله دن قيراخداكي بير كليمه‌نين اد، صفت، ظرف، فعل اولدوغو آنلاشيلماز. مثال اوچون: چينجه ( Wo bu pa ta ) جومله‌سي تك هجالي كليمه‌لردن قورولموشدور. بو كليمه‌لرين آنلاملاري بئله‌دير: «من دگيل قورخاق سن» بيزيم ديليميزجه «من سندن قورخمام» دئمكدير.
بير هجالي ديللرين قروپوندا وورغونون و تونلامانين بؤيوك اهميتي واردير. مثال اوچون: ( ta )كليمه‌سي جومله‌ده كي يئرينه و وورغوسونا گؤره بؤيوك، بؤيوكلوك، چوخ بؤيوك، بؤيولتمك آنلاملاريني تاپا بيلير.
چين و تبت ديللري بير هجالي ديللر قروپونا داخلدير.
2 ـ اكله‌مه‌لي «التصاقي» ديللرده كليمه‌نين كؤكو (ريشه‌سي) ثابتدير و هئچ حالدا اونون سس بيچيمي دگيشمير. اكلر كؤكلره قوشولماسيله هم يئني سؤزلرين يارانماسيندا و هم ده كؤكلرين جومله‌ده اؤزونه اويغون يئر قازانماسيندا يارديم گؤسترير. بورادا اكلر آسانليقلا كؤكلردن آييرد ائديله بيلير.
اكله‌مه‌لي (التصاقي) ديللرده اكلر ريشه‌نين اؤنونه يا سونونا گتيريله بيلير. بو اؤزلليگه گؤره اكلملي ديللر اؤن اكلي و سون اكلي آدي دا آلا بيلير. اذربايجان ديلي سون اكلي ديللر سيراسيندا دورور.
3 ـ تركيبي يا تحليلي ديللر: بو قروپ ديللرده ده اكلر كؤكون هم اؤنونه، هم سونونا آرتيريلير. لاكين بوقروپ ديللرده، خصوصيله فعللرين قورولوشوندا، كؤكون اؤزونون سس قورولوشوندا دا دگيشمه لر اوز وئرير. بعضاً كؤكون سس قورولوشو اساساً دگيشيلر. بير پارا ديللرده بو دگيشمه اؤزه‌لليگله فعلين كؤكونده اؤزونو گؤسترير.
در افعال بي قاعده كه در گروهي از زبانها رواج دارد، نشانگر تحليلي بودن آن زبانها محسوب مي‌شود. در زبان عربي وجود كلمات قياسي و سماعي و در زبان فارسي افعاليكه در تعريف آنها تركيب صوتي ريشه بهم مي‌خورد اين دو زبان را بسوي گروه زبانهاي تحليلي مي‌برد.
دانيشيق ديلي ، يازي ديلي
دانيشيق ديلي ائشيتمه يولو ايله، سسلرين قولاق يولو ايله ائشيديلمه‌سيندن يارانير. بيز ائوده، كوچه ـ بازاردا ، گؤنده‌ليك ياشاييشدا ايشلتديگميز ديلدير.
قونوشما ديلي، هر خلقين ديل تاريخينده اصلي ديل اولموش و يازي ديليندن دؤنه ـ دؤنه اؤنجه يارانميشدير.
قونوشما ديلينده ياشاييش و يئني يارانان يئنيليكلر ايله رابطه‌ده بير تازاليق گؤرونور. نمونه اوچون، بير آدامين بو گونكو قونوشماسيله بير از سونراكي دانيشماسيندا ايشلتديگي بيچيم آراسيندا آشاغا ـ يوخاري بير آيريليق، يئني بير ياتيم و تازاليق حس ائديلير. يئر اوزونده‌كي ديللرين سؤزلريني سؤيله‌مكده چوخ آيريليقلار گؤرونور. بو ايريليقدان دانيشيق ديلينده لهجه‌لر، شيوه‌لر يارانير.
دانيشيق ديلي جانلي ديل اولدوغو حالدا، اوندا ايشله‌ديلن سؤزلرين سايي ديلين لغت ذخيره‌سينه نسبت محدود دور و سؤزلر بير چوخ حاللاردا گونده ليك ياشاييشدا ايشله‌ديلن كلمه‌لر و تعبيرلردير. بورادا ايشله‌ديلن سؤزلر اولدوقجا ساده و آيدينديرلار.
ديلين تاريخي گليشمه‌سي و زنگينلشمه‌سي ايله ياناشي اوندا اولان لهجه‌لردن بيري يازي ديلي دورومو آلير. يازي ديلي همان لهجه‌نين تاريخي شرايطه داياناراق ايره‌ليله‌مه‌سيندن مئيدانا چيخير. يازي ديلي جانلي دانيشيق ديلي ايله باش ـ باشا ايلگيلنديرمه‌ديگي حالدا اولا بيلسين ساختالاشير و دانيشيق ديلينده اولان ساده‌ليك و آيدينليغي ايتيرير. يازي ديلي عموميتله كيتابلاردا، مطبوعاتدا، يازيشمالاردا، رسمي ديالوقلاردا و هابئله توپلوم رابطه اورگانلاري (راديو ـ تلويزيون كيمي) قوروملاردا ايشله‌ديلير.
يازي ديلي بيرليكده هر خلقين معنوي و مدني ـ تاريخي وارليغيني ثبت ائديب، سونراكي نسيللره ساخلاماقدا بؤيوك اهميته مالكدير. يازي ديلي، هر خلقين تاريخي حافظه‌سي‌دير.
توركجه‌نين زنگينليگي و وئريمليليگي
تورك ديلي اولدوقجا قديم و زنگين بير ديلدير. اونون زنگين بير ديل اولدوغونا ايلكين 11 ـ نجي ميلادي يوز ايلينده كاشغرلي محمودون يازديغي «ديوان لغات الترك» آدلي سؤزلوگو گؤسترمكده‌دير. بو سؤزلوكده‌كي توركجه كليمه‌لرين و وئريلن اؤرنكلرين بوللوغو، تورك ديلي‌نين گئنيشليگيني و زنگينليگيني بيلديرير. اورادا توركجه‌نين عربجه زنگين بير ديل اولدوغو گؤستريلير.
13 ـ نجي ميلادي يوز ايلينده فخر الدين مباركشاه “شجره انسابا” يازديغي باش سؤزده، عربجه‌دن سونرا، توركجه‌نين داها اييي و داها گؤستريشلي بير ديل اولدوغو دوشونجه سيني ايره‌لي سورور
15 ـ نجي يوز ايلده، امير عليشير نوائي «محاكمة اللغتين» آدلي اثرينده توركجه‌نين فارسجادان داها زنگين ديل اولدوغونو كسگين ليكله گوسترميشدير .
توركجه‌نين لغت فوندو بير طرفده دورسون، اونون گرامر قايدا و قانونلارا اويغونلوقلاري بو ديلي سس قورولوشوندان توتموش تا جمله و كلام قرولوشونا قدر بير هارمونيك و بيچيملي ديل اولدوغونا اثبات ائدير. بير مثال اولاراق تورك ديللرينده فعللرين چوخ وسعتلي اولدوغو حالدا، بو ديللرده قاعده‌سيز فعلدن بير نشان گؤسترمك چتيندير.
توركجه‌نين و ائله‌جه‌ده آذربايجان توركجه‌سي‌نين يوخسول و چاتيشمازليغيني سؤيله‌ينلر يوخ دگيل. بونلار بو ديلين سؤز خزينه‌سي‌نين زنگينليك و وئريلملي ليگيندن خبري اولمايانلار و اونون سؤز وئريمليگينه اينانمايانلارديرلار. حالبوكي، توركجه سؤز داغارجيغي جهتدن زنگين اولدوغو كيمي كليمه سؤز تؤرتمه‌يه‌ده اولدوقجا ال وئريشليدير.
توركلرين تاريخ بويونجا ايشلتديگي الفبالار:
1 ـ توركلرين چوخ قديم چاغلاردا ايكي الفباسي اولدوغو معلومدور: گؤي تورك اليفباسي، اويغور اليفباسي.
A ـ گؤي تورك اليفباسي : اورتا آسيانين قوزئيينده ياشاميش اولان گؤي توركلرين اليفباسي 38 حرفدير. بو حرفلردن دؤردو سسلي، اوچو بيرله‌شيك (مركب)، اوتوز بيري سس سيزدير.
گؤي تورك يازيسي ساغدان سولا دوغرو يازيلير، حرفلر بير ـ بيرلرينه بيتيشديريلمز. سطيرلر، يوخاريدان آشاغي دوغرو يئنه‌ر. بو يازي‌نين ميلاددان آلتي ـ يئددي يوز ايل اؤنجه ايشلنديگي سانيلماقدادير. گؤي تورك الفباسيله يازيلان متنلرين ان اؤنمليسي مغولستانداكي اورخون اثرلريدر. بو باخيمدان گؤي تورك الفباسينا اورخون الفباسي دا دئييلير.
اورخون يازيلاريني بيرينجي دفعه اوخويان دانماركيلي بيلگين ويلهلم تومسون اولموشدور.
B ـ اويغور اليفباسي : اورتا آسيانين گونئيينده ياشاميش اولان اويغور توركلري نين اليفباسيدير. 14 حرفليدير. بو يازيدا ساغدان سولا يازيلير. سطيرلر يوخاريدان آشاغييا يئنير. اويغور اليفباسيله يازيلميش ان اؤنملي اثر “قوتادقوبيليك” دير.
2 ـ توركلر اولدوقجا قديم و يايغين بير قوم ديرلار. ايللر بويو اؤنجه اورتا آسيادا، آفريقا ايچريلرينده، بوز اؤلكه‌لريندن هند دنيزينه قدر اوزانان يئرلرده يئرلشميشلر؛
حكومتلر قورموشلار، بو يئرلره مدنيت آپارميشلار. هئچ شبهه اولا بيلمزكي آرالاريندا ياشايان قوملاردان دا بير چوخ يئني شئيلر اؤيرنمكده‌ديرلر. بو ياييليب گئنيشلنمه سيراسيندا تورك بويلاري سانسكريت، ماني، آرامي، نستوري اليفبالاري كيمي اليفبالاري منيمسه‌ميش و ايشلتميشلر.
3 ـ عرب اليفباسيني : توركلر اسلامچيليغي منيمسه‌ديكدن سونرا اليفباني ايشلتمه‌يه ياشلاميشلار. عرب اليفباسي توركجه‌نين ياپيسينا اويغون دگيلدير. چونكي بو الفبادا اولان دؤرد جور (ز ، ذ ، ض ، ظ)، اوچ جور (ث ، س ، ص) ؛ ايكي جور (ت، ط)؛ ايكي جور (ح ، هـ) ؛ و بونا قارشي عرب ديلينده اولان سسلي حرفلرين آزليغي بو اويغونسوزلوغو قات ـ قات گؤسترير. بو تكراري حرفلر مثلاً بو گونكو فارس اليفباسيندا هاميسي بير جور تلفظ اولور حالبوكي عرب ديلينده هر حرفين اؤزونه خاص سؤيله‌ييش (تلفظ) طرزي وار و سؤيله‌ييشده اونلارين اراسيندا اولان فرق بلله‌نير. مثال اوچون ظالمده اولان «ظ» ، ذللتده اولان «ذ» ، ضررده اولان «ض» و مزاردا اولان «ز» عرب ديلينده آيري ـ آيري تلفظ طرزلري وار.
توركجه‌نين يئر اوزنده ديللري آراسيندا يئري:
تورك ديللري منشأ و سؤز قورولوشو باخيميندان اورال ـ آلتاي قروپونا باغليدير. بو عنوان، بيرينجي دفعه “‌نين” بيلگيني كاستر آديندا بيريسي طرفيندن قبول ائديلميشدير. اورال ـ آلتاي ديللري، بو گون بير ديل عائله‌سي گؤرونوشونده منشأ بيرليگينده‌ن داها چوخ، قورولوش باخيميندان بير ـ بيرلرينه بنزمكده التصاقي (ياپيشيقلي) ديللر قروپونا باغليدير. بو قروپا گيرن ديللرده بير سسليلر اويوشماسي واردير.
اورال ـ آلتاي ديللري آديندان دا آنلاشيلديغي كيمي، اورال قولو ايله التاي قولو دئيه، ايكييه آيريلماقدادير.
1 ـ اورال قولونا، فين ـ اويغور قولو (فينجه مجارجا، استونجا، اويغورجا) و ساموئيت قولونا (آيري ـ آيري ديللر ايله ساموئيت قولو) گيرمكده‌‌دير.
2 ـ آلتاي قولونا، توركجه، منچورجا و موغولي ديللري يئرله‌شير. كوكلري و قورولوشلاري باخيميندان بؤلوملره آيريلان ديللري اينجه‌له‌ديكدن سونرا آذربايجان توركجه‌سيني بئله تانييا بيليرك: توركجه و ائله‌جه‌ده آذربايجان توركجه‌سي، اورال ـ آلتاي ديللري قروپوندان، التاي قولونا باغلي اكلملي ديللردن سون اكلي ديلده دييشمه‌لر.
هر ديل، اؤز طبيعي قانونلارينا گؤره، دورمادان دَييشير و يئني‌له‌شير. بو دَييشمه و يئني لشمه او ديلي ايشله‌دنلرين آراسيندا آنلاشما وسيله‌سي اؤلچوده بير دَييشيكليك‌دير. بئله‌كي، بير خالق ايچينده هرگون آداملار دونيادان كؤچدوكلري حالدا، او خالق آرادان گئتميرسه، كؤرپه اوشاقلارين دونيايا گؤز آچماقلا باشقا بير خالقا چئوريلمير. هر ديلده كي دَييشمه و يئني لشمه، او ديلي نه اؤلدورور، نه ده باشقا بير ديله چئويرير. بير توپلومدا اؤلن اداملار ديريلمز، لاكين ديلده اؤلموش كليمه‌لر ديريليب ، ياشايان كليمه‌لره قوشولا بيلر.
ديلده‌كي هر يئني لشمه‌ده اؤنجه‌دن اولان اؤرنكلرين بؤيوك رولو واردير. ديل بو اورنكلردن اؤزونه اولگو تيكير. بوگون گونئي آذربايجاندا آذري توركجه‌سينين نسبي حالدا ياساق بويوندوروغوندان قورتارماسيله يوزلرجه سؤز يازيلي ادبياتين، دانيشيق ديليندن (لهجه‌لردن) قونشو و قوهوم خالقلرين سؤز داغارجيغيندان آذربايجان ديلينه آخيشماقدادير.
ديل و آلينما (دخيل) سؤزلر
بو گونكو دونيادا هئچ بير ديل اؤزلوگونده «خالص و تميز» ديل آدلانا بيلمز. ميللتلر و خلقلرين بيري ـ بيري ايله درين مادي ـ معنوي ايلليگري و اونلارين دونيادا بوتون ساحه‌لرده يارانان تازا شئيلري آدلانديرماقدا هر ديلين يئني سؤزلره و كليمه‌لره احتياج دويماسي، او ديلي آيري ـ آيري ديللردن لغتلر و سؤزلر آلماغا وادار ائدير. مثلاً سيز اوتومبيلده اولان آلت‌لري نظرده توتون: تورموز، كيلاچ، پدال، رول، داشپورت، موتور، سيلندر، راديات، اگزوز، دلكو، واشر، لاستيك و اونلارلا بو كيمي سؤزلر اوتوموبيل كليمه‌سي ايله بيزيم ديليميزه گئچيب، هله الكترونيك آلتلر بير طرفده دورسون، طب و درمان دونياسيندا خسته‌ليكلرين و درمانلارين آدلاريني بير چوخ باشقا ديللر كيمي قبول ائتمه‌لي اولموشوق.
فرانسه ديلي دونيانين مدني ـ علمي ديللريندن بيري اولدوغو حالدا، لاتين ديليندن فرانسا ديلينه داخل اولان سؤزلرين سايي 25000 آشير و اونلارا باشلي ـ باشينا بير لغت كيتابي ترتيب ائديليب. عرب ديلينده مستعرب (عربي لشميش) سؤزلرين سايي مينلردن چوخدور. فارس ديلينده آلينما سؤزلر و كليمه‌لر هله سايا آلينماميشدير.
مسئله‌يه بير آيري بوجاقدان، ميللتلرين قونشولوغو يا بير خلقين تاريخي ياشاييشيندا آيري بير خلقين اينانجيلارينا قاپيلماسي، ايستر ـ ايسته‌مز او اينانجا عايد سؤزلرين سايي همان اينانجا اينانان خلقين ديلينده چوخالير. بونا جانلي مثال اورتا شرق خلقلري و او جمله‌دن آذربايجان خلقي، اسلامي قبول ائتديكدن سونرا، يوزلرله سؤز عر ديليندن آذري توركجه‌سينه كئچيب، و او ديلده ياييليبدير. مثلاً حج، كافر، جاهاد، منافيق، خبيث، قبله، محراب، مناره، مبارك، بركت، حلال، حرام، عذاب، سجده و دوعا كيمي.
بو كيمي سؤزلرين بير ديلدن او بيري ديله داخل اولماسي، اؤز ـ اؤزلوگونده ديلي ساختالاشديرمير، بو شرط ايلن كي، بو اخين ديلين طبيعي قانونا اويارليقلاريني پوزماسين. مثال اوچون بو تازا گلن سؤزلر آذربايجان ديلي نين التصاقي بير ديل اولدوغونو هده‌لمه‌سين. بوندان غيري اولورسا، يعني باشقا ديلدن گلن ياد سؤزلر ديلده كولونو حققي تاپير و ديلين وارليغيني خطره سالير.
توركلرين تاريخ بويونجا ايشلتديكلري اليفبالار:
توركلرين قديم چاغلاردا ايكي جور اليفباسي اولدوغونو بيليريك:
1 ـ گؤي تورك اليفباسي، 2 ـ اويغور اليفباسي.
1 ـ گؤي تورك اليفباسي : اورتا آسيانين قوزئيينده ياشاميش اولان گؤي توركلرين اليفباسي 38 حرفلي‌دير. بونلاردان دؤردو سسلي، اوچو بيرله‌شيك (مركب)، 31 سس سيزدير.
گؤي تورك يازيسي ساغدان سولا دوغرو يازيلير. حرفلر بيري ـ بيرينه بيتيشديريلمز. سطيرلر، يوخاريدان آشاغي دوغرو يئنه‌ر. بو اليفبا‌نين ميلاددان آلتي ـ يئددي يوز ايل اؤنجه ايشلنديگي سانيلماقدادير. گؤي تورك الفباسيندا يازيلان متنلرين ان اؤنمليسي موغولوستانداكي اورخون اثرلريدير. بو سببدن گؤي تورك اليفباسينا اورخون اليفباسي دا دئييلير.
اورخون يازيلاريني ايلك دفعه اوخويان دانماركيلي بيلگين ويلهلم تامسون اولموشدور.
2 ـ اويغور اليفباسي : اورتا آسيانين گونئيينده ياشاميش اولان اويغور توركلري نين اليفباسيدير. 14 حرفليدير. بو اليفبادا ساغدان سولا دوغرو يازيلير. سطيرلر يوخاريدان آشاغايا يئنه‌ر. اويغور اليفباسيله يازيلميش ان اؤنملي اثر “قوتادقوبيليك” دير.
توركلر اولدوقجا اسكي و يايغين بير قومدورلار. ايللر بويو اؤنجه آسيادا، آفريقا ايچريلرينده، بوزلاق اؤلكه‌لريندن هند دنيزينه قدر اوزانان يئرلرده يئرلشميشلر؛
حكومتلر قورموشلار، بو يئرلره مدنيت آپارميشلار. هئچ شبهه يوخ كي آرالاريندا ياشايان قووملاردان دا بير چوخ يئني شئيلر اؤيرنمكده اولموشلار. بو ياييليب گئنيشلنمه بير سيرا تورك بويلاري سانسكريت، ماني، آرامي، نستوري اليفبالاري كيمي اليفبالاري منيمسه‌ميش و ايشلتميشلر.
توركلر اسلامچيليغي منيمسه‌ديكدن سونرا عرب اليفباسيني ايشلتمگه باشلاميشلار.
عرب اليفباسيني : عرب اليفباسي توركلرين ديلينده اولان سسلره اويغون دگيلدير. بو ديلده سسلي حرفلرين سايي آزدير. سس‌سيزلرين بعضيلري اوچون ايكي، اوچ، حتي دؤرد علامت (حرف) ايشله‌ديلير. مثال اولاراق ظاليمده اولان (ظ)، ذلّتده اولان (ذ)، حاضيردا اولان (ض) و مجازدا اولان (ز)؛ بو سسلري بير ـ بيرينه بنزه‌ر حرفلر، عرب ديلينده اؤزلرينه خاص سؤيله‌ييش (تلفّظ) طرزي وار و سؤيله‌نيشده اونلارين آراسيندا اولان فرق بلله‌نير. حالبوكي عرب ديليندن بو ديللره، مثلاً فارسي ديلينه گئچميش بو حرفلرين هاميسي بير جور تلفّظ اولور و بيز فارسيني دوزگون يازيب ـ اوخوماق اوچون عرب ديلينده اولان «اشتقاق» دئييلن گرامر حصه‌سيني بيلمه‌ليييك. البته عرب اليفباسي‌نين تورك ديللريني يازماقدا چاتيشمازليغي تكجه بو تكرار مسئله‌سي اولماييب، باشقا جدي چاتيشمازليقلاري دا واردير. بيرداها اؤلگو تورك ديللري عموميتله التصاقي ديللرديرلر. و بو ديلده كؤكدن (ريشه‌دن) سونرا گله‌ن بوتون اكلر كؤكه ياپيشيق شكيلده يازيلماليديرلار. حالبوكي بو اليفبادا اولان ياپيشيلان و ياپيشمايان حرفلر بو اصله قارشي دورور.
اون دوققوزنجو عصرين سونلاريندان باشلاياراق تورك دونياسيندا ساوادلانماق و درس اوخوماق مسئله‌سي بير عمومي ميللي ـ مدني تكليفه چئوريلينجه تورك ديللي خلقلرين آيدينلاري طرفيندن بو چاتيشماز اليفباني دگيشمك و اونون يئرينه ديلين سس و سؤز قورولوشونا اويغون بير اليفبا سئچمك تشبثي اورتايا قويولدو و اوزون اوزادي مباحثه‌لر گئدندن سونرا اوگون شورالار اتفاقي تركيبينده اولان آذربايجان عرب اليفباسيني لاتين گرافيكه چئويردي و اونون آردينجا بير ايل سونرا توركيه حكومتي ده بو ايشه قاتيلدي. اليفبانين دگيشيلمه‌سي و ديلده ايشله‌نن سسلرين هر بيريني بير معين حرفله گؤسترمك ديلين اؤيره‌نيلمه‌سيني آسانلاشديردي و ايكي ـ اوچ ايلين عرضينده ساوادليلارين سايي بيره ايكي گئتدي و كيتابلارين، درگيلرين و غزتلرين سايي گوندن ـ گونه چوخالدي و جماعت اونلاري راحت ـ فراغت، عرب «اشتقاقينا» احتياج دويمادان يازيب اوخوماغا باشلاديلار.
البته لاتين اليفباسي اون ايل سورندن سونرا سووت حاكميتي بوتون جمهوريتلره گيرن (روس) اليفباسي ايله دگيشديريلمه‌سي قرارينا گلدي لاكين آذربايجان جمهوريتي باغيمسيز اولاندان سونرا اليفبا يئنيدن لاتين گرافيكاسينا چئوريلدي.
آذربايجان توركجه‌سينين عمومي اؤزه‌لليكلري
بير ديلين اؤزه‌لليكلري او ديلين بير كؤكدن اولان و بير ديل عائله‌سينه باغلي ديللر آراسيندا اورتاقلاشا اولان اؤزه‌لليكلردن عبارتدير.
بو اؤزه‌لليكلر ديلده چيلغا سسلردن باشلاميش تا ديلين ان مكمل و مركب واحدلري ساييلان جومله و كلاما قدر آشاغا ـ يوخاري اؤزونو گؤستره‌بيلير. بو اؤزه‌لليكلري آراييب ـ داراماق هم بيز كؤكه باغلي قوهوم ديللر عائله‌سي آراسيندا و هم‌ده بوندان داها اؤنملي بو ديل عائله‌سي ديللريني باشقا عائله‌لره باغلي ديللرله قارشيلاشديرماق تطبيقي گرامرين اساس آراجلاريندان ساييلير. بيز آذربايجان توركجه‌سينده اولان اؤزه‌لليكلرله، قيسادا اولسا، اشاره ائتمگي لازم بيليريك.
1 ـ آذربايجان ديلي اوندا ايشله‌ديلن سسلرين باخيميندان بير اويوشوملو(هارمونيك) ديلدير
هر ديلده ايشله‌ديلن سسلر، هجالار و كليمه‌لرين تشكيلينده بسيط تمل عونصورلر اولدوقلاري حالدا، هر كلمه‌سي و اؤز ايسته‌ديكلري كيمي يوخ، بلكه بير سيرا ياناشما و اوزلاشما قايدالارينا باغليديرلار. باشقا سؤزله دئييله‌سه هر سس هجا يا كليمه‌ده اؤز ايسته‌ديگي و خوشلاديغي يئري توتا بيلير. بو مسئله باشقا تورك سويلو ديللرده آشاغي ـ يوخاري اولدوغو كيمي، آذربايجان توركجه‌سينده بير قانونا اويغونلوق كيمي گؤزله‌تيلير. بو ديلده سسلرين سؤيله‌نيشينده اولان تونار ديلي هارمونيك ديل درجه‌سينه چاتديرير. بو ديلده ايشله‌ديلن دوققوز صائت سسين سؤيله‌نيشده «قالين ـ اينجه، ياستي ـ يووارلاق، دوداقلانان ـ دوداقلانمايان» قوروپلارا آيريلماسي و بونونلا ياناشي، 23 صامت سسين «كار ـ جينگيلتيلي و داها سؤيله‌نيشلرينه اويغون» قوروپلارا گيرمه‌سي و كلمه‌نين كؤكو هر حانسي صائت اوسته قورولموش اولسا، اونا آرتيريلان اكلرين (پيوندلرين) ريشه‌نين سس قورولوشوايله اويغون سسلنمه‌سي بو قانونا اويغون هارموني‌نين شفاف وئرگيسيدير. بو سس هارمونيسي ديلده آهنگ قانونو شكلينده ديلين بوتون سؤز قورولوشونو اؤز چتري آلتينا آلير.
2ـ آذربايجان ديلي قيسا صائتلي ديليدير.
ديللرده صائت سسلرين اوزون (سوركلي) يا قيسا اولماسي او صائتين سؤيله‌نيشينده اولان فاصله‌نين آز يا چوخ اولماسي ايله اؤلچولور. باشقا سؤزله اگر صائت بير چيرپيدا سؤيله‌نيرسه: قيسا و اگر سؤيله‌نيشده بو فاصله سوركلي اولورسا اوزون ساييلير. صائت سسلرين قالين يا اينجه اولدوقلارينا باخمياراق اونلارين سؤيله‌نيشي بعضي ديللره قيسا، بعضي ديللرده اوزون و بعضيلرينده ده هم قيسا و هم اوزون اولور. آذربايجان ديلي عمومي جهتدن قيسا صائتلي ديلدير و باخماياراق بوناكي بير پارا اصيل كليمه‌لرده سس حادثه‌لري نتيجه‌سينده و بعضي دخيل (كناردان گلمه) سؤزلرده صائتلرين اوزون سؤيله‌نيشي گؤزه چارپيرسا بو بو ديل قيسا صائتلي ديل تانينير و قيراخدان گلن لغتلرين ديله سويروشونجه اونلارين اوزون صائتلري قيساليرلار. آدم ـ آدام، بهار… باهار… صائتلرين سؤيله‌نيشينده اولان بو اؤزه‌لليك، اوزون و قيسا صائتلي ديللر سيراسيندا اولان عرب و فارس ديللرينده ايشله‌ديلن هجالارين سؤيله‌نيشيندن فرقله‌نير. آذري توركجه‌سينده هجالار ايستر تكجه بير صائت و يا بير صامتدن يارانيرسا، اونلارين سس اؤلچوسو عيني‌دير. حالبوكي، عرب و فارس ديللرينده اوزون صائتلرين اولماسي، بو ديللرده اولان هجالاري اوزون و قيسا هجالار شكلينده ايشله‌ديلمه‌سينه سبب اولور.
هجالارين سؤيله‌نيشده اولان بو سئچگينليك بو ديللرده شعرين وزن و ريتمينده‌كي آيري ـ آيري اسلوبو اورتايا چيخارير. آذربايجان ديلينده شعرين وزني قيسا هجالار اساسيندا، لاكين عرب و فارس ديللرينده اوزون و قيسا هجالارين بيرلشمه‌سيله اوز وئرير بونا گؤره‌ده شعرين طبيعي اؤلچوسو آذربايجان توركجه‌سينده هجا وزني، لاكين عرب و فارس ديللرينده عروض وزنيله اويغونلاشير.
3ـ آذربايجان توركجه‌سي بيرالتصاقي (پاپيشيقلي) ديليدير.
سؤزلرين قورولوشو باخيميندان التصاقي (پاپيشيليقي) ديللرده كؤكلر‌ (ريشه‌لر) و اونلارا آرتيريلان اكلردن تشكيل اولور. ريشه‌لرين قورولوشو يادا گلمر زامانلاردان ديلده يارانان بير يا نئچه هجالي سؤز قورولوشلاري‌دير. ريشه‌لرين سؤز قورولوشو دگيشمز و ثابت‌دير. اونلار ديلده يئري گلنده اولدوقلاري ساده و مجرد صورتده، لاكين بير چوخ حاللاردا آرتيرمالارين (اكلرين) اونلارين سونونا گتيرمگله ايشله‌ديلير. اكلر ديلده ايكي گؤره‌وي يئرينه يئتيريرلر. اونلاردان بير قوروپو كؤكون سونونا قوشولماقلا يئني آنلاملار يارادير و بئله‌ليگله‌ده ديلين سؤز احتياطيني آرتيرير. او بيريسي قروپ سؤزلره قوشولماقلا اونلارين ديلده ايشلنمه‌سينه شرايط يارادير. يئني آنلام دوغرولدان اكلره «سؤز دوزلديجي اكلر» ديلده ايشله‌ديلن سؤزلره قوشولماقلا اونلارين كلامدا ايشلنمه‌سينه شرايط يارادان اكلره «سؤز دگيشديريجي اكلر» دئييلر.
4ـ اكلرين آردينجيليغي
اكلر هيچ بير حالدا كلامدا گليشي گؤزل و ايسته‌ديكلري يئرلرده يوخ، بلكه ايسته‌نيلن و لازم اولدوقلاري يئرده سيرا ايله كؤكلره قوشولورلار. بئله‌ليكله، سؤز دوزه‌لديگي اكلر كؤكون آنلاميني دگكيشديرمه وظيفه‌سي داشديغي اوچون بيرينجي يئرده و اونا داها ياخين و سؤز دوزلديگي اكلر كلامين باشقا اجزالاري آراسيندا باغلانتي ياراتديغينا گؤره ايكينجي يئرده يئر توتورلار. ماراقلي بوراسيديركي، بو قانونا اويغونلوق اكلرين ايستر سؤز دوزه‌لديجي يا سؤز دگيشديريجي اولسون، اؤزلري‌نين آراسيندا دا اؤزونوگؤسترير.
5 ـ جنس بؤلگوسونون اولماسي
آذربايجان ديلينده بير تورك سويلو ديل اولاراق آدين جنسيني (مذكر يا مؤنث، حتي بعضاً خنثي) اولدوغونو تانيتديرما ايشارتي يوخدور. بير چوخ ديللرده آدلار اركك و ديشي و حتي خنثي دئيه بؤلگوله‌نيرلر. بو كيمي ديللرده عموميتله صفتلر، ضميرلر، قيدلر و فعللرده بو يا او بؤلگو آدلاريله گلينجه، اونلارين تانيتما اشاره‌تي و سؤزون اوز قورولوشوندا دگيشكلر باش وئرير. تورك سويلو ديللرده آدلارين جنسي بؤلگوسو يوخدور و اونلارين بو اؤزه‌لليگي آدين آنلاميندان آنلاشيلير.
6 ـ فعللرين چوخ چئشيتليگي و چكيمليليگي
آذربايجان ديلي، بير تورك سويلو ديل كيمي اوندا ايشله‌ديلن فعلرين گئنيشليگي، چئشيتليليگي و چكيمليليگي باخيمدان ان زنگين و گوجلو ديللردن بيريدير. بو ديلين فعللر ساحه‌سينده اولان يؤنلمه باجاريغي جور به جور حركتلري و اولايلاري گؤسترمكده بو ديللري فعل ديلي آدلانديرماغا امكان ياراتميشدير. ان ماراقلي بوراسيديركي بو ديلده فعللرين گئنيشليگي و چئشيتليليگي (ايگيرمي دؤردمينه ياخين) منتظم بير قانونا اويغونلوقدان فايدالانيرلار. بئله‌كي، بو ديلده قايداسيز (غير منتظم) فعل يوخ كيمي‌دير.
7 ـ آذربايجان ديلينده باشقا تورك سويلو ديللر كيمي تكجه فونئتيك (سسلر بيليمي بؤلومونده) و (مورفولوژي سؤزلر بيليمي بؤلومونده) ها بئله تركيبلر و جمله (سينتاكس ـ نحو) بؤلومونده ده ديلده اؤزونه خاص قانونا اويقونلوق اؤزونو گؤسترمكده دير. بير عمومي اصل اولاراق توركجه ده يارديمچي عنصر اصلي عنصردن اؤنجه گلير. بونو بوتون تركيبي سؤزلرده، ايستر آزاد تركيبي سؤزلر يا ثابت تركيبي سؤزلر اولور اولسون آيدين گؤرمك اولور. جمله‌لرده ده سؤز سيراسي جمله‌نين اصلي عنصري اولان فعل ايله سونوجلانير.
-----------------------------------------------------------
* ديل: توپلومون (جمعيتين) انساني ـ اجتماعي و معنوي احتياجلاريني اوده‌مه و يكونلاشديرما واسطه‌سيدير، بونا گوره‌ده ديلسيز بير توپلوم دوشونوله‌سي بير دوشونجه دگيل. بير توپلومدا دانيشانلا دينله‌ين اراسيندا ان قديم دؤورلردن آرديجيل بير آنلاشمايا شاهد اولوروق. دانيشان دانيشديقلارينا ايناناراق سؤيلر. دينله‌ين ده دينله‌ديكلريني آنلاديغيني سؤيلر. بو باخيمدان ديل خلقين گوروشلريني بير ـ بيرينه باغلايان قيريلماز گوجلو بير باغلانتي‌دير. سؤز يوخ كي هر ديل تاريخي جهتدن بير كؤكه باغلانير، يو كؤكدن يارارلانير، اورادان سو ايچيز، خلقين ميللي وارليغيني و مدني ـ معنوي بيرليگيني يارادير و ياشادير.
Submit to DeliciousSubmit to DiggSubmit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to TwitterSubmit to LinkedIn