تحریم متقابل؛ خط و نشان بیهوده رهبری
- توضیحات
- منتشر شده در پنج شنبه, 30 بهمن 1393 10:44
آذوح: حمید مافی
سیمای اقتصاد وابسته به نفت و واردات ایران نشان می‌دهد که سخنان رهبر جمهوری اسلامی تهدیدی بی‌اعتبار است که تنها مصرف داخلی دارد و می‌تواند ادامه مذاکرات هسته‌ای را دشوارتر کند.
«من معتقدم حتی اگر در مسئله هسته‌ای نیز همان خواسته‌هایی را که آنها دیکته می‌کنند، قبول کنیم، بازهم تحریم‌ها برداشته نخواهد شد. اگر بنا بر تحریم باشد، ملت ایران هم می‌تواند تحریم کند و این کار را خواهد کرد.» این خط و نشان‌های رهبر جمهوری اسلامی برای غرب است آن‌هم به فاصله ده روز پس از سخنانی در جمع فرماندهان نیروی هوایی ارتش که از آن به عنوان تغییر لحن و حمایت از توافق ایران و غرب یاد شد.
رهبر ایران در جمع فرماندهان نیروی هوایی ارتش گفته بود؛ «من با توافقی که بتواند انجام شود موافقم اما با توافق «بد» موافق نیستم.» چه اتفاقی افتاده است که وی به دو سال پیش و سخنان قبلی خود در بی‌اثر بودن تحریم‌های اقتصادی بازگشته و غرب را به اقدام متقابل تهدید می‌کند؟ آیا آن‌گونه که او می‌گوید، اقتصاد ایران توان ایستادگی در برابر تحریم‌های غرب و پس از آن اقدام متقابل را دارد؟
ذهن بدبین و دشمن‌ساز رهبری
سوال نخست، شاید پاسخی بهتر از بدبینی و ذهن و زیست دشمن‌ساز رهبر جمهوری اسلامی نداشته باشد. او در همه‌سال‌های گذشته واژه دشمن را بیشتر از سایر واژه‌ها به کار گرفته است. در دو سال گذشته نیز بارها بر این مسئله تاکید کرده که به مذاکرات هسته‌ای و توافق با غرب خوشبین نیست. او دو سال پیش و در سخنرانی سالانه خود در مشهد هم اعلام کرد که با گفت‌وگوهای هسته‌ای مخالف نیست اما نتوانست بدبینی خود را نسبت به این گفت‌وگوها پنهان سازد. علی خامنه‌ای تیرماه امسال در دیدار با کارگزاران نظام هم گفته بود: «موضوع هسته‌ای بهانه است؛ مسئله هسته‌ای هم نباشد، یک بهانه دیگری می‌آورند: مسئله حقوق بشر هست، مسئله حقوق زنان هست، مسائل گوناگون فراوان را میسازند.»
نفت و میعانات نفتی، اصلی‌ترین کالای صادراتی ایران به شمار می‌آیند. نزدیک ۷۰ درصد کالاهای شبه نفتی و وابسته به نفت نیز بیشترین سهم را در صادرات غیرنفتی دارند.
او مرداد ماه امسال و در جمع مسئولان وزارت امور خارجه و سفرای جمهوری اسلامی هم گفته بود: «رابطه با آمریکا و مذاکره با این کشور به جز در موارد خاصی برای جمهوری اسلامی نه تنها هیچ نفعی ندارد بلکه ضرر هم دارد. البته در زمینه ادامه مذاکرات هسته‌ای، منع نمی‌کنیم و کاری که دکتر ظریف و دوستانشان شروع کردند و تا امروز هم خوب پیش رفتند دنبال می‌شود اما این، یک تجربه‌ی ذیقیمت دیگر برای همه بود که متوجه شویم نشست و برخاست و حرف زدن با آمریکایی ها، مطلقاً تأثیری در کم کردن دشمنی آنها ندارد و بدون فایده است.»
بر اساس گزارشی که وب‌سایت رهبر جمهوری اسلامی ایران منتشر کرده، او در سال گذشته چهار هزار و چهل و یک مرتبه و در سال ۹۱، هفت هزار و ۱۱۷ مرتبه، واژه تحریم و یا تحریم‌های اقتصادی را به کار گرفته و در باره آن سخن گفته است. او همچنین در سال ۹۲ بیش از سه هزار بار از واژه دشمن شناسی استفاده کرده و همین میزان هم واژه‌های مشابهی همانند ابتکار دشمن، مقابله با دشمن و … را به کار گرفته است.
با همه بدبینی‌ها و مخالفت‌هایی که رهبر جمهوری اسلامی ایران با توافق هسته‌ای داشت، از فروردین ماه دو سال پیش به‌سان بسیاری دیگر از مدیران ارشد نظام که تاثیر تحریم‌های اقتصادی را انکار می‌کردند، پذیرفت که این تحریم‌ها بر اقتصاد ایران تاثیرگذار بوده است.
کاغذ پاره‌هایی که ایران را زمین‌گیر کرد
برای این‌که بدانیم تحریم‌ها با اقتصاد ایران چه کرده است، کافی است نگاهی به وضعیت صنعت نفت و گاز ایران بیاندازیم. سهم ایران بدون احتساب نفت در تجارت جهانی کمتر از یک درصد اعلام شده است. کاهش صادرات نفتی در سال‌های گذشته، دولت ایران را با کسری بودجه مستمر، از دست رفتن ارزش برابری ریال، کاهش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و بحران در صنایع کوچک و بزرگ روبرو کرده است.
بر اساس گزارش فصلی مرکز پژوهش‌های مجلس از فضای کسب و کار در ایران، اثرگذاری تحریم‌ها در سال ۹۲ یکی از سه مانع اصلی بهبود شرایط کسب و کار بوده است. بر اساس این گزارش‌ها، «بی‌ثباتی در قیمت مواد اولیه»، «مشکل دریافت تسهیلات از بانک‌ها» و «اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه کشورمان» سه مولفه اصلی و موثر بر فضای کسب و کار ایران ارزیابی شده‌اند که هر دو عامل نخست هم متاثر از تحریم‌ها بوده‌اند.
بر اساس گزارش فصلی مرکز پژوهش‌های مجلس از فضای کسب و کار در ایران، اثرگذاری تحریم‌ها در سال ۹۲ یکی از سه مانع اصلی بهبود شرایط کسب و کار بوده است.
ایران تا پیش از تحریم‌های اقتصادی به صادرات ۲.۸ میلیون بشکه نفت در روز نیز دست یافته بود. اما پس از تشدید تحریم‌ها، صادرات نفت ایران به کمتر از یک میلیون بشکه در روز رسید. کاهش صادرات نفت، کاهش تولید و استخراج نفت را هم به دنبال داشت. به‌گونه‌ای که مجلس شورای اسلامی ایران به صورت رسمی پذیرفت که میزان تولید روزانه نفت ۳۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته است. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در گزارشی که نیمه نخست امسال منتشر کرد، کاهش روزانه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای نفت را تائید کرد.
ایران تنها برای این‌که بتواند جایگاه پیشین خود در بازار نفت را به دست آورد نیازمند حداقل ۲۳۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. این در حالی است که میزان سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها در دو سال گذشته به ترتیب ۲۱ و ۱۷ میلیارد دلار بوده است. بیژن زنگنه، وزیر نفت جمهوری اسلامی گفته است که در صورت کاهش قیمت نفت و عدم رفع تحریم‌ها، وزارت نفت امکان سرمایه‌گذاری در پروژه‌های جدید را نخواهد داشت.
اگر نفت نباشد
تصور کنیم آن‌گونه که رهبر جمهوری اسلامی گفته است، ایران در اقدامی متقابل صادرات به شدت کاهش یافته نفت خود را متوقف کند، چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ واقعیت این است که نفت و میعانات نفتی، اصلی‌ترین کالای صادراتی ایران به شمار می‌آیند. درآمد نفتی ایران در سال گذشته ۶۴.۷ میلیارد دلار اعلام شده که نزدیک به دو برابر صادرات غیرنفتی بوده است. این در حالی است که کالاهای شبه نفتی و وابسته به نفت بیشترین سهم – نزدیک به ۷۰ درصد- را در صادرات غیرنفتی دارند.
در همین دوره ارزش واردات قانونی ایران ۴۲ میلیارد دلار اعلام شده است، که بخش عمده آن را کالاهای مصرفی تشکیل می‌دهد. در سال‌های گذشته به اذعان مقام‌های دولتی، صنعت نحیف ایران آسیب‌پذیر‌تر شده است. به گفته محمدرضا نعمت‌زاده در فاصله سال‌های ۸۴ تا ۹۲ بیش از ۱۴ هزار واحد تولیدی در ایران تعطیل شده‌اند.همچنین بر اساس گزارش نهادهای ناظر تولید محصولات کشاورزی در ایران هم کاهش یافته است. سازمان جهانی غذا از کاهش ۲.۵ درصدی تولید غلات در ایران خبر داده و دبیرشورای ملی زعفران گفته است که تولید این محصول ۳۰ درصد کاهش یافته است.
یکی از جایگزین‌های رهبر ایران برای کاهش وابستگی به نفت، افزایش درآمدهای مالیاتی است اما نزدیک به ۴۰ درصد درآمدهای مالیاتی نیز از سوی شرکت‌ها و صنایع نفتی تامین می‌شود.
این در حالی است که محصولات کشاورزی در راس کالاهای وارداتی به ایران قرار دارند. بر اساس گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران، در شش ماه نخست امسال، گندم، برنج، ذرت، کنجاله سویا، شکر و گوشت قرمز در فهرست ده کالای نخست وارداتی به ایرانی قرار دارند.
همچنین مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام اعلام کرده؛ میزان خودکفایی در تولید کالاهای کشاورزی و غذایی با کاهش همراه بوده و به تبع آن امنیت غذایی شهروندان هم کاهش یافته است.
تهدیدی که کاربرد داخلی دارد
یکی دیگر از جایگزین‌های رهبر جمهوری اسلامی برای کاهش وابستگی به نفت و تامین منابع مالی مورد نیاز، افزایش درآمدهای مالیاتی است. سهم درآمدهای مالیاتی در بودجه سالانه ایران کمتر از ۳۰ درصد برآورد شده است. به گفته رئیس سازمان امور مالیاتی، درآمد ایران از محل مالیات‌ها در سال گذشته ۴۳ هزار میلیارد تومان – معادل تقریبا ۱۵ میلیارد دلار- بوده که برابر با ۲۱ درصد درآمدهای نفتی و حدود نصف صادرات غیرنفتی است. این در حالی است که نزدیک به ۴۰ درصد درآمدهای مالیاتی نیز از سوی شرکت‌ها و صنایع نفتی تامین می‌شود.
علاوه بر این به گفته علی‌عسگری حدود ۴۰ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران معاف از مالیات است، ۲۰ تا ۲۵ درصد اقتصاد ایران هم فرار مالیاتی دارد و بار مالیاتی کشور تنها بر دوش ۴۰ درصد از اقتصاد کشور است. در چنین شرایطی دولت و مجلس تصمیم گرفته‌اند که در بودجه سال آینده سهم درآمدهای مالیاتی را افزایش دهند و معافیت برخی از بنیادها و نهادهای خاص را لغو کنند. با این حال درآمد مالیاتی دولت در بودجه سال آینده ۸۶ هزار میلیارد تومان برآورد شده است، رقمی که کارشناسان اقتصادی و نمایندگان مجلس، دست‌یابی به آن را غیرممکن می‌دانند.
نگاهی به سیمای اقتصاد وابسته به نفت و واردات ایران نشان می‌دهد که سخنان رهبر جمهوری اسلامی بیش از آن‌که واقع‌بینانه و راهگشا برای برون‌رفت از وضعیت موجود باشد، تهدیدی بی‌اعتبار است که تنها مصرف داخلی دارد و می‌تواند ادامه مذاکرات هسته‌ای برای ایران را دشوارتر کند.
کشورهای همسایه ایران در سال‌های گذشته نشان داده‌اند که توان جبران کسری نفت ناشی از تحریم ایران را دارند و از این امر استقبال می‌کنند. ایران نیز علی‌رغم همه تلاش‌هایی که برای دور زدن تحریم‌ها و منابع مالی مورد نیاز خود به کار گرفت، نتوانست به موفقیتی دست یابد.
این وضعیتی است که بسیاری از مدیران دولتی و نظامی را در دو سال گذشته ناچار به تغییر موضع و تلاش برای کاهش تحریم‌ها و برقراری ارتباط با غرب کرد و ایران که روزگاری عقب‌نشینی از فعالیت‌های هسته‌ای را خط قرمز می‌دانست، به کاهش غنی‌سازی و توقف برخی از اقدامات هسته‌ای خود تن داد.
