دیلیمیزی عربجه و فارسجادان اصلا تورکییه‌جه ایله آریندیرماق اولماز! - مؤلف آغالار قوت -کؤچوره‌ن: وحید نریمان
- توضیحات
- منتشر شده در یکشنبه, 31 خرداد 1394 20:15
نوت: بو یازیدا آغالار بَی، علی اکبر آدلی قوزئی‌لی یازارا دیل حاقیندا دوشونجه‌لرینی آچیقلاییر. یازیدا آغالار َبی، عرب و فارس دیلیندن آلینما سؤزجوکلر و "تورکییه‌جه"نین نیه بیزیم دیلیمیزی قورتارا بیلمیه‌جه‌یی حاقیندا دوشونجه‌لرینه داها آرتیق یئر وئرمیش دیر.
بیرینجی تئزیسیم: دیل تکجه اونسیت واسطه‌سی دئییل‌دیر، هم ده اونسیت واسطه‌سی‌دیر.
Hacettepe اونیوئرسیتینده اَسکی یونان دیلی معلیمیم، پروفئسسور س. بابور بیر دفعه درس‌ده دئدی کی، اَسکی یونان دیلینده «γέφῡρα» (قئفورا، qefura, qephura) ایله تورک دیلینده «کؤپرو» (کؤرپو – آ.ق.) بیر و عینی سؤزدور و دیلچی‌لر بو سؤزون اَسکی تورکجه‌دن یونانجایا، یوخسا یونانجادان اَسکی تورکجه‌یه کئچمه‌سی اوستونده راضیلیغا گله بیلمیرلر. بئله پروبلئملر تکجه دیلچی‌لیین پروبلئمی دئییل‌دیر، بورادا صحبت هانسی سیویلیزاسییانین هانسینا کؤرپو قورماغی اؤیرتمیش اولماسیندان گئدیر.
سونرالار اؤزوم اؤیرندیم کی، علم‌ده حتی بو سؤزون ائرمنی‌جهkamurǰ سؤزوندن یارانا بیلجیی ده ادعا ائدیلمیش دیر. اَسکی تورکلر کسیلمیش حیوان ایچالاتلارینی هاوایلا کؤپوردوب، بیر-بیرینه باغلایاراق، سو اوستونه یان-یانا ییغیر، بئله‌جه کؤرپو (کؤپرو) دوزلدردیلر. بو فاکت کؤرپو سؤزونون ده، کؤرپونون اؤزونون ده اَسکی تورکلردن یونانلارا کئچمیش اولدوغونو اثبات ائدیر. بونا بنزر بیر مباحیثه یازماق دئمک اولان بیت- (بیتیک، پیتی) کؤکو اوستونده ده گئدیر؛ بیر سیرا دیلچی‌لر بو سؤزون چین‌جه‌دن اَسکی تورکجه‌یه کئچدیینی، باشقالاری ایسه اَسکی تورکجه‌دن چین‌جه‌یه کئچدیینی سؤیلییرلر. بو، «یازماغی کیم کیمه اؤیردیب» داواسی دیر.
بو مثاللاری اونا گؤره وئریرم کی، علمی-نظری آراشدیرمالاردان، پسیخوانالیزدن، کریمینالیستیکادان یاخشی خبردار اولان بیر یازی‌چی کیمی علی اکبر ده بیلیر کی، بعضن بیرجه سؤز هانسی‌سا فاکتین یئگانه دلیلی، کشفئتدیریجی‌سی اولور (heuristika). مثلاً، عربجه ساییلان «دین» سؤزو آوئستا دیلینده «دائنا» کیمی سسلنمیش دیر و تکجه ائله بو فاکت ایسلام دینینین فورمالاشماسیندا آوئستا کولتورونون رولونو ایفشا ائتمیش اولور.
آنجاق بیر یازی‌چی، اؤزو ده آرتیق آوروپادا دا اوخونان بیر یازی‌چی، منجه، بئله یازا بیلمه‌مه‌لی‌دیر: «آغالار، عزیزیم، توتاق کی، یازدیقلارین یوزده یوز دوغرودور. سونرا؟ یعنی نه دییشیر؟ [...] تورکییه‌جه‌دن آذربایجانجایا کئچه‌ن یوز، ایکی یوز، اوچ یوز سؤزون هامیسیندان ایمتینا ائدینجه جمعیتیمیزین علمی، مد‌نی، سیاسی، اقتصادی حیاتیندا نه لر دییشه‌جک، هانسی ایرلی‌له‌ییشلر گؤزله‌نیلیر، نه قازاناجاغیق؟»
اوندا عینی منتیقله: اؤلکه‌میزده هامی تئاتر تاماشالارینا گئتسه، اقتصادی حیاتیمیزدا نسه دییشر؟ خالقیمیز فلسفه کیتابلاری اوخوسا دئموکراتییا قورا بیلریک؟ هامی داراشیب دونیا ادبیاتی اوخوسا، ائله علی اکبرین اؤزونون رومانلارینی اوخوساق نسه قازاناریق؟ مسئله‌نی بئله، بیرباشا مئرکانتیل، لوکراتیو گؤزله اؤلچه بیلمریک، منیم عزیز دوستوم. اینسانلار دوزگون و آیدین بیر دیلله دوشونه بیلسه‌لر، البته، ایرلی‌له‌ییش اولاجاقدیر، اؤزو ده بوتون ساحه‌لرده.
من علی‌نین مؤوقئییندن بئله سئزدیم: اونون اوچون هانسی دیلده یازماغین عمومیتله فرقی یوخ‌دور. آنجاق او، بیلمه‌لی‌دیر کی، بو گؤروش آذربایجان تورپاقلاریندا یوز ایللردیر حاکم اولان، دیلیمیزین بو کؤکه دوشمه‌سینه سبب اولان، دیله پوزیتیویستجه‌سینه یاناشان («دیل آنجاق اونسیت واسطه‌سی‌دیر»)، تسلیم‌چی، عنعنوی و آکتواللیغینی ایتیرمیش بیر گؤروش دور. گؤرونور، علی ایمپئریالیست‌لرین نه اوچون دیل آسسیمیلیاسییاسی و لینقویساید آپارماقلارینی دا، خالقلارین نه اوچون دیللری اوغروندا حتی قانلی مباریزه‌یه قالخماقلارینی دا معناسیز ساییر.
دیلده بیرجه سؤز، یا دا او سؤزون بیرجه معناسی دییشدیریلیرسه، بو، نئچه-نئچه شئعیرده نئچه-نئچه میصراعنین کورلانماسی دئمک اولور. علی سؤز اوستاسی اولدوغو اوچون اصلینده بونو من‌دن ده یاخشی دویا بیلر.
۲.
ایکینجی تئزیسیم: ادبی دیلیمیزدن خصوصیله عرب دیللی تئرمینولوژی‌سینین و فارس دیللی سینتاکتیک قایدالار چیخاریلمالی دیر.
نه اوچون، دئییم.
۱) آذربایجان‌دا فلسفه معلمی کیمی ایشلدییم اون ایلده فلسفی دوشونمه‌یی اؤیره‌نمک اوچون آزربایجان دیللی گنج‌لرین قارشیسیندا ان بؤیوک انگئلین عربجه سؤزلر اولدوغونو گؤرموشه‌م. (آذربایجان دیلینده علمی-فلسفی تئرمینلر فارسجا یوخ، عربجه دیرلر). مثلاً، «ماهیت تظاهر ائدیر» جمله‌سی “Qüertyuiop poiuytreüq edir“دن هئچ بیر فرقی یوخ‌دور. نورمال زکالی آدام «ماهیت تظاهر ائدیر» (“Qüertyuiop poiuytreüq edir”) جمله‌سینی باشا دوشمه‌مه‌لی دیر. ائله بیزیم طلبه‌لریمیز ده باشا دوشموردولر.
فلسفه‌سیزلییمیزین بیرینجی سببی دیلسیزلییمیزدیر. بو حاقدا قاباقلار دا یازمیشام. بونا گؤره ده، تحصیلیمیزین ده، علمیمیزین ده قارشیسیندا دایانان پروبلئملردن بیرینجی‌سی عرب‌دیللی تئرمینولوژی‌دن دیلیمیزی سیستئم‌لی فورمادا آریندیرماق دیر. آنجاق مطلق سیستئم‌لی فورمادا، کیمین آغلینا هاردا، نه، نئجه گلدی خاوسویلا یوخ.
۲) من اؤزوم اوچون بو قناعته گلمیشه‌م: بیز اؤز دوشونجه‌میزی و علمی تفککوروموزو عرب دیللی تئرمینولوژی‌دن آریندیرماساق، بئلیمیزه ساریلمیش بو قورخونج آناکوندادان –ایسلام دونیا گؤروشوندن قورتولا بیلمیه‌جییک. ایسلام مئنتالیتئتینی کولتوروموزده قورویوب ساخلایان– عرب دیللی تتئرمینولوژی‌سی دیر! آتاتورک ده ائله بونا گؤره عثمانلیجانی دییشدیرمک یولونا گئتمیش دیر.
۳) آذربایجان‌دا خالق یوز ایللردیر ماهیت، تظاهر کیمی سؤزلری باشا دوشمدیی اوچون جاهیل قالمیشدیرسا، ایندی ده توپلومسال، اؤنم، اؤزل، سورج کیمی سؤزلری ائشیدیب جاهیل قالیر. آنادولونون کندلرینده هله ده تورکییه‌جه‌نی باشا دوشمیه‌ن اینسانلار وار.
معاریف‌چی‌لیک آوروپادا دا، بیزده ده تاریخاً خالقین آنلادیغی دیلده آپاریلمیش‌دیر. علی ده منیم کیمی آذربایجان معاریف‌چی‌لیک مکتبینین یولچوسو اولسا دا، آنجاق او، ندنسه، بو مکتبین دیل کورسونو اونودور. اونا خاطیرلاتماق ایستردیم کی، م.جلیله سن نیه ««چوخ یاخشی» دئییرسن، «پئک ایگی» دئمیرسن؟» دئینده، اوستادین جاوابی تخمیناً بئله اولموش‌دو: «من «پئک ایگی» دئیره‌م دئمیینه، آنجاق سیز منه اول‌جه بیر یئر گؤسترین، «چوخ یاخشی»نی آپاریم آتیم اورا.
«پئک ایگی» سؤز بیرلشمه‌سینین باشدان آیاغا تورک دیلینده اولماسینا («برک یاخشی» دئمک‌دیر) باخمایاراق، اوستاد اونو دیلیمیزه قبول ائتممیشدی، ایندی‌کی‌لر ایسه حتی کابینئتده قایریلما تورکییه‌جه‌نی دیلیمیزه تپیش‌دیریرلر. آراداکی اوچوروم‌لو فرق علی‌یه نه‌لر دوشوندورور، منه ده، باخ، بو ماراقلی‌دیر.
۴) عرب و فارس سؤزلریندن، سینتاکتیک قایدالاریندان و شکیلچیلریندن دیلیمیزی آریندیرماقلا، اونلارین یئرینه اَسکی دیلیمیزین سؤزلرینی، قایدالارینی و سونلوقلارینی دیلیمیزه قایتارماقلا دیلیمیزی اؤز کؤکو اوستونه قویموش اولاجاق («دیلی اؤز کؤکو اوستونه قویماق» – م.هایدیگئر)، دوشونجه‌میزه قولایلیق، آچیق‌لیق گتیره‌جک، اَن بیرینجی ده اؤز دوغما منطیقیمیزه قاییداجاغیق. هر بیر دیل بیر منطیق‌دیر. اَسکی یونانجا λόγος (لوقوس) آنلاییشینین چوخلو معنالاریندان بیری دیل، او بیری منطیق ایدی. بئیت الحیکمه ترجمه‌چی‌لری بو قوشالیغی یونانجادان عربجه‌یه عینیله کؤچورموشلر: نیطق-منطیق.
یئنه بیر مثال. اَسکی آذربایجان دیلینده شهادت بارماغی «سوخبارماق» آدلانیردی (باش بارماغین دوغرو آدی ایسه «باسبارماق»دیر). ائوده شهادت بارماغینی هارا گلدی سوخان اوچ-دؤرد یاشلی اوشاغا او بارماغینین آدینین «سوخبارماق» اولدوغونو دئسه‌ن، او، بو آدی درحال اؤیر‌نه بیله‌جک دیر، آنجاق اؤلدورسن ده او یاشدا اوشاق «شهادت» سؤزونو دئمیی اؤیرَ‌نه بیلمز. فرقی گؤرورسونوزمو؟
کم‌ساواد تورکییه‌لی دیلبازلار شهادت بارماغینا «گؤسترمه بارماغی» دئمه‌یه قرار وئریبلر. یئنه کؤک، تاریخ، اصل آد قالیب قیراق‌دا.
آلمان کولتورونونده فلسفی دوشونمه‌نین بئله قاباغا گئتمه‌سینین سبب‌لریندن باشلیجاسی، منجه، بوتون یونان و لاتین دیللی فلسفی تئرمینلری (فرانسیزجادان، اینگیلیسجه‌دن، ایتالیانجادان و س. فرقلی اولاراق) اؤز دیللرینده سسلندیرمیش، بوتون فلسفی تتئرمینولوژی‌‌سی‌نی آلمانجالاشدیرمیش اولماقلاری‌دیر. آلمان میللت‌چی‌لیگی–آلمان دیلچیلیگی‌دیر.
یازیچی‌میز علی اکبر «آذربایجانلیلار دانیشا بیلمیر» دئییر، چوخ دوز دئییر، من ده «آذربایجانلیلار دوشونه بیلمیر، چونکی دوشونمه‌یه دیللری یوخ‌دور» دئییرم.
۳.
اوچونجو تئزیسیم: دیلیمیزی عربجه و فارسجادان اصلا تورکییه‌جه ایله تمیزلمک اولماز! بو، ائششک تزه‌یینی قاتیر تزه‌یی ایله سیلمه‌یه بنزه‌یه‌جک.
غرب تورکجه‌سینین دیالئکتیال قوللاری (آذربایجان، تورکمن، کریم، کوموک، آنادولو و س. تورکجه‌لری) ایچریسینده اَن گوجلو قول آذربایجان دیلی‌دیر و بو، گؤیدن دوشمه اولمامیش‌دیر. بو، آذربایجان دیالئکتینده یازمیش ع.نسیمی، ش.ی.ختای، ق.برهان الددین، م.فضولی کیمی شاعرلرین، دده قورقوت، احمد حرامی کیمی داستانلارین و س. گوجویله اولموش‌دور. بیه‌م، آنادولو لهجه‌سینده یازمیش بیرجه ی.امره‌نی، تورکمن لهجه‌سینده یازمیش بیرجه ماهدوم قولونو، چاغاتای لهجه‌سینده یازمیش بیرجه علی شیر نواینی تک باشینا آذربایجان لهجه‌سینده یازیلمیش بونجان عابده‌لرله توتوشدورماق اولار؟! کیم بیزی اؤزویله توتوشدورا بیلر؟!
بونا گؤره ده تورک دیللری آییله‌سینده آذربایجان دیالئکتینین تورکییه‌جه‌نین تأثیری آلتینا دوشمه‌سی تاریخی عدالت‌سیزلیک‌دیر و بو، تورکییه‌جه‌نین اؤزونه ده زیان اولاجاقدیر.
دیلیمیز بسله‌نمه‌لی‌دیر: بیرینجی، اؤز کئچمیشیندن، آرخا ایزم‌لریندن؛ ایکینجی، اؤز دیالئکت و شیوه لریمیزدن؛ اوچونجو، ۲۰۰ایلدیر قاپاغی دا قالدیریلمایان خزینه‌دن – گونئی آذربایجان تورکجه‌سیندن؛ دؤردونجو، باشدا بیزیم دیالئکته یاخین تورکمن، کریم، کوموک، آنادولو تورکجه‌لری اولماقلا، باشقا تورک دیللی خالقلارین دیلیندن؛ آلتینجی، دیلیمیزین تاریخینی، ائتیمولوژی‌سینی، دیلین فلسفه‌سینی و س. بیله‌ن یارادیجی اینسانلاریمیزین نئولوژیزم لریندن.
آذربایجان دیلینین قاپی‌سی باشقا تورک دیالئکتلرینه، او جمله‌دن آنادولو تورکجه‌سینه ده تایباتای آچیق اولمالی‌دیر. آنجاق اَلده قاییرما، یانلیش و کؤکسوز تورکییه‌جه‌یه ایسه نینکی قاپیلاریمیزی، پنجره‌لریمیزی ده باغلامالیییق!
نه اوچون؟ ایندییه‌جه‌ن چوخ سبب‌لر سادالامیشام، بیرینی ده علی اوچون دئییم. دئمه‌لی، بوتون اَسکی تورک دیللی متن‌لرده یانوت (یانیت) سؤزو حاقی و لاییق اولانی آلماق، یا دا وئرمک، باشقا سؤزله دئسک، رئاکسییا، عکس العمل معناسیندا جاواب دئمک‌دیر. اَسکی دیلیمیزده یان (یون) حاق آنلاییشینی بیلدیریردی. مشهور مثلین اوریجینالیندا دئییله‌ن کیمی، یاخشی‌لیغا یاخشیلیقلا یانوت وئرمک هر کیشینین ایشی‌دیر، یامانلیغا یاخشیلیقلا یانوت وئرمک اَر کیشینین ایشی‌دیر.
ایندی گؤرک تورکییهلیلر یانوت (یانیت) سؤزونه نه گول ووروبلار؛ اونلار بو سؤزو بیر سوالا وئریله‌ن جاواب معناسیندا دیریلدیبلر. هالبوکی، یانوت – اصلا بیر سوالین جاوابی معناسیندا جاواب دئمک دئییل‌دیر! اوسته‌لیک، عکس العمل و رئاکسییا آنلاییشی اوچون ده یئنی بیر سؤز – تپکی سؤزونو دوزلدیبلر. اؤزلری بیلرلر، اولان ایسه بیزه اولور: ایندی صاباح بیز ده قالخیب اونودولموش یانوت سؤزوموزو دیلیمیزه قایتارماق ایستسک (آنجاق اؤز حقیقی معناسیندا – رئاکسییا و عکس العمل قارشیلیغین‌دا)، آذربایجان‌دا تورکییه‌جه دانیشان تویوقلار بیر آغیزدان قاققیل‌دایاجاقلار کی، بس، رئاکسییا تپکی دئمک‌دیر، یانوت دا بیر سوالا وئریلن جاواب.
بیزه نئجه ضیان اولدوغونو، هاچاقسا، یاخشی زامانلارین بیرینده دیلیمیزین اؤز کؤکونه قاییدیش، عربجه و فارسجادان تمیزله‌نمه و تزه‌لنمه ایمکانلارینی تورکییه‌جه‌نین نئجه بالتالادیغینی گؤرورسن می، علی؟ گل، اَل-اَله وئرک، دیلیمیزی دیلچه‌ییمیزله قورویاق تورکییه‌جه‌دن.
یازیلاریندا تورکییه‌جه‌دن بیرجه سؤز ده گؤتورمیه‌ن، بو تأثیره تسلیم اولمایان، چوخ دوغرو اولاراق اودو کول ایچینده قورویوب ساخلایان سئیمور بایجانین عنعنوی و بوتون بونلارا گؤره ده گؤرکملی دیلی منیم ده دیقتیمی همیشه جلب ائدیر. آنجاق علی اؤزو ده یاخشی بیلیر کی، هر دفعه آد(لار) چکیب، «فیلان‌کس(لر) خاریج» دئمک، متنه «چوخلاری»، «بعضی‌لری» کیمی سؤزلر آرتیریب یازینین کسکینلیینی آزالتماق اولمور.
ایندی آذربایجان دیلینه تهلوکه نه اینگیلیس دیلیندن، نه روس دیلیندن گلیر، تک تهلوکه تورکییه‌جه‌دیر. چونکی سؤزلرین بنزرلیگی اینسانلاریمیزی آلدادیر.
۷۰ایللیک روس دیللی دؤورده دیلیمیزه کئچه‌ن سؤزلرین چوخوسو آوروپا منشأ‌لی سؤزلردیرلر، ماشین، دیسسئرتاسییا، بلوکنوت و س. ایندی گلین گؤرک سون ۲۵ ایلده دیلیمیزه نئچه تورکییه‌جه سؤز کئچیب آرتیق. خبرینیز وارمی کی، آذربایجان دیلچی‌لیینین اوز قاراسی اولان آکادئمیک آغا موسی آخوندووون باشچیلیغی آلتیندا تکرار نشری حاضیرلانمیش آذربایجان دیلینین دؤردجیلدلیک ایضاحلی لوغتینه تورکییه‌جه‌دن گونده‌م، اؤدول، اؤدونج، اؤنم، یاسا، آنا یاسا کیمی اویدورما، یانلیش و کؤکسوز سؤزلری سوخوشدوروبلار. بو سؤزلرین حسابینا آدینی دا قویوبلار «لوغتین گئنیشلندیریلمیش نشری».
حقوقدان بیر آز باشی چیخان آدام دا بیلیر کی، «قانون» آنلاییشی «یاساق» (قاداغان) آنلاییشی ایله عینی‌لشدیریله بیلمز. چونکی، مثلاً، نیزاملاییجی قانونلار دا واردیر. هر قانون یاساقلاماز، قاداغان ائتمز. دئمه‌لی، قانونا یاسا (قاداغان) دئمک، کونستیتوسییایا دا آنا یاسا (اساس قاداغان) دئمک اولماز! مونقول چینگیزین واختیندا قانون ائله یاساق (قاداغان) کیمی باشا دوشولدویو اوچون قانونا یاسا (جاساق) دئییلمیش دیر، تورکییهلیلر تورکجه بیلمیرلر، بو دیلی سونرادان اؤیرنیبلر، بس بیزه نه دوشوب؟!
قوی، بو زهلم‌گئتمیش «قانون» سؤزو ایندی‌لیک قالسین یئرینده، اؤزوموز اونو اؤز گوجوموزله آنا دیلیمیزده دئیجییک بیر گون.
۴.
عزیزیم علی، ایشدیر، سن اینفئکتیولوق-حکیم اولسایدین، بیر گون یاشادیغین شهرده، لاپ آ.جاموس-نون «تاون» رومانیندا دؤکتور ریئوخ کیمی، اؤلومجول بیر اینفئکسییانین ایلک سیمپتوملارینی گؤرسیدین، خبرسیز اینسانلاری چاغیریب «گلین، بونو بیرلیک‌ده آراشدیراق، گؤرک، ندیر بو بئله» دئیردین، یوخسا مذاکیره‌سیز، قطعی بیر فورمادا اؤز بیلدیینی ائتمه‌یه باشلاردین؟ من ده بعضن سنین یازیلاریندا چوخ کسکین، رادیکال تونلار گؤرموشم، حتی اؤز حؤکمونو بیلدیرمک اوچون بیر سؤزو هئ-جا-لا-را بؤله‌رک یازدیغینی دا اوخوموش، پسیخولوژی اَمین‌لیین حقیقت یاراتمادیغینی بیلسم ده، بونو طبیعی سایمیشام.
منیم ده تاپدیغیم اینفئکسییادیر، قارداش، اؤزو ده چولاق ائلییه‌ن اینفئکسییا، «آغلاماییم نئیلییم؟!» سن ده منه اینانماسان، تا منه کیم اینانار؟!
یازی‌داکی فیکیرلر مؤلفه مخصوص‌دور.
کؤچوره‌ن: وحید نریمان
